W Grabiu

Przyznaję, że dotąd wpadałam na cmentarze wojenne w pośpiechu. Tym razem było inaczej. Czy uczyniło tę zmianę, malownicze położenie cmentarza, czy powoli zaczynająca się wokół kolorowa jesień. Nie wiem.  Słonko po dwóch deszczowych dniach wyjrzało zza chmur. Wiał lekki wiatr. Wokół cisza jak makiem zasiał. My i oni.

Tego dnia dwa wojenne cmentarze zapadły mi w pamięć. Ale Długie, bo o nim mowa, pokaże kiedy indziej.

W Grabiu znajdują się dwa cmentarze z I wojny światowej. Cmentarz nr 4 zaprojektowany został przez – słowackiego architekta - Duszana Jurkovicza. Jest  jednym z najciekawszych  jego koncepcji.

 

Wierni przysiędze, wierni miłości do ojczyzny

Rozżarzeni gniewem

Staliśmy się bojownikami i zwycięzcami

Zatrzymajcie się

Może wśród nas jest ten

Którego kochaliście?

..."Zwłoki żołnierzy przenoszono z mogił rozsianych po polach i lasach na cmentarze, aby tam roztoczyć nad nimi skuteczną opiekę. Jednak już od zakończenia I wojny światowej obiekty te pozbawione były instytucjonalnej opieki. Jeszcze w latach międzywojennych odwiedzały je licznie rodziny poległych z Austrii, Niemiec, Węgier, Czechosłowacji; dziś zdarza się to bardzo rzadko. II wojna światowa osłabiła pamięć o pierwszej, przyniosła nowe groby, bliższe uczuciom miejscowej ludności. Wysiedlenia łemkowskiej ludności Beskidu Niskiego w latach 1945-47 przyspieszyły zacieranie pamięci, spowodowały też naturalne rozprzestrzenienie się lasów. Wyżej położone cmentarze, dawniej widoczne z daleka, dziś są skryte w młodnikach i zaroślach i stały się wręcz trudne do odszukania, jak np. cmentarz nr 50 na Wysocie. Na wszystkich cmentarzach bujna roślinność rozsadza nawet kamienne i betonowe mury i obramienia grobów. W najgorszym stanie są obiekty wykonane z drewna, a więc przede wszystkim piękne konstrukcje Dušana Jurkoviča w Okręgu I. Także trwalsze budowie zdążyły już zniszczeć, Zdarza się, że ludność profanuje cmentarze, aby zyskać materiały budowlane. Wiele krzyży i tabliczek padło ofiarą wandali. W lipcu 1985 r. spaliła się (zapewne przez czyjąś bezmyślność) bodaj najbardziej efektowna konstrukcja – 25-metrowa kaplica projektu Dušana Jurkoviča górująca nad cmentarzem nr 123 na wzgórzu Pustki. Stosunkowo dobrze zachowały się kwatery wojskowe zlokalizowane w obrębie cmentarzy cywilnych, choć i tam są przykłady całkowitego zniszczenia: w Tarnowie-Krzyżu, Nowym Sączu, Jaśle, Krakowie. Niektóre z nich – miejsce spoczynku żołnierzy wyznania mojżeszowego – podzieliły los kirkutów (Bobowa, Gorlice), inne – los wysiedlonych wsi (Radocyna, Lipna, Czarne, Długie)"    – czytaj dalej ...